د سورت بقرې په اړه پيليزې خبرې

نومولو لامل:
سورة بقره ځکه په دې نوم نومول شوېده چې دې کې په بني اسرائيلو د غوا د ذبح کول عجيبه کيسه بيان شوېده، ورسره د غوا د غوښې په ذريعه د مړي ژوندي کولو نا اشنا کيسه هم بيان شوېده، د قرآن د سورتونو نومونه د موضوعاتو عنوانات نه دي، بلکې د سورتونو د پېژندلو لپاره ورته يو مناسب نوم اېښودل شوی دی.

د نزول زمانه:
دا سورت په مدینه کې د هجرت نه وروسته په ابتدایي مدني دور کې نازل شوی دی، او یوه کمه برخه یې داسې ده چې وروسته نازل شوه او د مضمون د مناسبت په لحاظ سره دې سورت کې شامله کړل شوه. حتیٰ چې د سود د منع کولو په اړه کوم آیتونه نازل شوي دي، هغه هم په دې سورت کې شامل دي، که څه هم هغه د نبي کريم صلی الله علیه وسلم د ژوند په بالکل وروستۍ زمانه کې نازل شوي وو. د سورت خاتمه په هغه آیتونو سره شوې ده چې مخکې له هجرت څخه په مکه کې نازل شوي وو، خو د مضمون د مناسبت له مخې هغه هم په دې سورت کې ضم کړل شوي دي. نو دا سورت مدني سورت دی. د قرآن سورتونه عموما مکي او مدني ته ويشل کېږي.

شان نزول:
د دې سورت د پوهېدو لپاره باید لومړی د دې تاریخي شالید ښه په پام کې ونیسو:

(۱) له هجرت نه مخکې چې په مکې کښې اسلام ته بلنه ورکول کېدله، خطاب په زیاتره له مشرکینو عربو سره و، چې د دوی لپاره د اسلام غږ یو نوی او نا آشنا غږ و. اوس د هجرت نه وروسته د اسلامي دعوت معامله له یهودانو، سره پيل شوه، چې د مدینې سره نېږدې یې کلي او کورونه پراته وو. دا خلک د توحید، رسالت، وحی، آخرت او ملائکو منونکي وو. دوی هغه شرعي قانون منلی و چې د خدای له لوري د دوی پر نبي موسیٰ علیه السلام نازل شوی و، او په اصل کې د دوی دین هماغه اسلام و چې حضرت محمد صلی الله علیه وسلم یې تعلیم ورکاوه. مګر د پېړيو اوږد تنزل دوی له اصلي دین څخه ډېر لېرې کړي وو. د دوی په عقایدو کې ډېر غیر اسلامي عناصر ګډ شوي وو چې په تورات کې یې هېڅ سند موجود نه و. د دوی په عملي ژوند کې ډېر داسې دودونه او طریقې خپرې شوې وې چې په اصلي دین کې نه وې او په تورات کې یې هېڅ ثبوت نه و. خپله تورات یې د انساني خبرو سره ګډه کړی وه، او د خدای کلام چې تر کومې اندازې پورې لفظاً یا معناً محفوظ و، هغه هم دوی په خپل سرو تعبیرونو او تفسیرونو سره مسخ کړی وه. د دین حقيقي روح له دوی څخه وتلی وه او یواځې یوه بې جوهره اوبې روحه مذهبي اسکليټ پاتې وه چې دوی له سینې سره نیولې وه.
د دوی علماء او مشائخ، د دوی د قوم مشران او عوام، د ټولو عقیدوي، اخلاقي او عملي حالت فاسد شوی وه، او دوی خپل دې فاسد شوي حالت سره داسې مینه لرله چې دوی د هیڅ قسم اصلاح منلو ته تیار نه و. له پېړيو راهیسې دا حالت دوام درلود چې کله به د الله کوم بنده دوی ته د دین سمه لاره ښودلو لپاره راغی، نو دوی به هغه خپل تر ټولو لوی دښمن ګڼلو او په هر ممکنه توګه به یې هڅه کوله چې هغه په اصلاح کې بریالی نه شي.
دا خلک په حقیقت کې فاسد شوي مسلمانان وو چې په کومو کې بدعتونه، تحریفونه، موشگافۍ او فرقې پیدا شوې وې، د استخوان گیری او مغز افگني، خدا فراموشي او دنیا پرستي په وجه یې انحطاط هغه حد ته رسیدلی و چې دوی خپل اصل نوم "مسلم" هیر کړی و او صرف "یهودي" پاتې شوي ول، او د الله دین یې یوازې د اسرائیلي نسل د پخوانیو د وراثت په توګه منلی و. نو کله چې نبي ﷺ مدینې ته ورسیدل، نو الله تعالی ورته هدایت وکړ چې دوی اصل دین ته دعوت کړي.
له همدې امله د بقرې سورت لومړنۍ پنځلس شپاړس رکوع ګانې په همدې بلنه مشتملې دي. په دې کې د یهوديانو تاریخ او د هغوی اخلاقي او مذهبي حالت باندې چې په کوم ډول نيوکه شوې ده، او لکه څنګه چې د هغوی د خراب شوي دیني او اخلاقي حالت د خصوصياتو په مقابل کښې د حقیقي دین اصول خوا په خوا وړاندې شوې دي، له دې څخه دا خبره لکه د آئینې په څیر روښانه کېږي چې د یو پیغمبر د امت فساد او انحراف څه ډول وي، د رسمي دیندارۍ په مقابل کې حقیقي دینداري څه شی دی، د حق دین بنسټیز اصول څه دي او د خدای په نظر کې اصلي اهمیت کومو شیانو ته دی.

(٢) مدینې ته له رسېدو سره، د اسلامي بلنې یو نوی پړاو پیل شو. په مکه کې، موضوع یوازې د دین د اصولو د تبلیغ او د دین منونکو اخلاقي روزنې پورې محدوده وه، مګر کله چې د هجرت وروسته د عرب مختلفو قبیلو هغه ټول خلک چې اسلام یې منلی و، له هر لوري راټول شول او د انصارو په مرسته د یوه کوچني اسلامي دولت بنسټ کېښودل شو، نو الله تعالی د تمدن، معاشرت، معیشت، قانون او سیاست په اړه هم اصولي لارښوونې پیل کړې او دا یې څرګنده کړه چې د اسلام پر بنسټ نوی ژوند بايد څنګه جوړ شي. د دې سورې وروستۍ ٢٣ رکوع زیاتره د همدې لارښوونو په اړه دي، چې زیاتره په پیل کې استول شوې وې او ځینې یې د اړتیا په اساس وروسته په بېلابېل وختونو کښې استول شوې وې.

(۳)- له هجرت نه وروسته د اسلام او کفر ترمنځ مبارزه يو نوي پړاو ته داخله شوې وه. هجرت نه وړاندې د اسلام دعوت د کفر په کور کې ورکړل کېده او بېلا بېلو قبيلو څخه چې کوم خلک اسلام قبول کړ، هغوی په خپله خپله سيمه کې پاتې کېدل او دين تبليغ يې کاوه. په بدل کې يې هغوی ته مصائب او مظالم متوجه کېدل. خو له هجرت نه وروسته، کله چې دا خپاره شوي مسلمانان په مدينه کې سره راټول شول او يو کوچنی آزاد دولت يې جوړ کړ، نو وضعيت داسې شو چې يو طرف ته يوه کوچنی کلی وه او بل طرف ته ټول عرب د هغې د تباه کولو په لټه کې وو. اوس د دې لږې ډلې د برياليتوب او بقا تکیه په دې وه چې لومړی هغوی د خپل مسلک تبليغ په پوره جوش و خروش سره وکړي او هر څومره خلک چې کېدای شي، خپل هم عقيده کړي.
دوهم، هغوی مخالفينو ته دا ثابته کړي چې په ناحقه دي، چې هيڅ عاقل انسان په دې کې شک ونه کړي.
دريم، بې کوره او بې سرپرسته کېدل او د ټول هېواد د دښمنۍ او مخالفت سره مخامخ کېدلو چې د دوی په سر د فقر او فاقې کوم حالت راوستی و ، او کومه بې امني او بې اطميناني يې چې راوستې وه، په دې حالاتو کې هغوی ونه وېرېږي، بلکه په پوره صبر او ثبات سره دې حالاتو سره مقابله وکړي او په عزم کې يې هېڅ تزلزل را نه شي.
څلورم، هغوی په پوره زړورتيا سره هر هغه مسلح مقاومت سره مقابله کولو ته تيار وي چې د دوی دعوت ناکامه کولو لپاره د کوم طاقت له خوا راشي، او دا پروا ونه کړي چې د مخالفينو شمېر او د دوی مادي طاقت څومره زيات دی. پنځم، په هغوی کې دومره همت پيدا شي چې که د عرب خلک دا نوی نظام، چې اسلام يې قايمول غواړي، په نرمي سره قبول نه کړي، نو دوی د جاهليت فاسد د ژوند نظام په زوره ختمولو کې هم تامل ونه کړي. اللہ تعالیٰ په دې سورت کې د دې پنځو چارو په اړه ابتدائي هدايات ورکړي دي.

(۴) د دعوت اسلامي په دې پړاو کې یو نوی عنصر هم راڅرګند شوی و، او دا د منافقینو عنصر و. که څه هم د نفاق لومړني آثار د مکې په وروستیو وختونو کې هم څرګند شوي وو، خو هلته یوازې هغه ډول منافقین موجود وو چې د اسلام په حقانیت معترف وو او د ایمان اقرار یې هم کاوه، خو د دې لپاره تیار نه وو چې د دې حق لپاره خپل ګټې قربان کړي، خپل دنیاوي تعلقات پرېږدي او هغه مصیبتونه او سختۍ وزغمي چې د دې مسلک د قبولولو سره سم راتلل پیل شوي وو.
مدینې ته له رسیدو وروسته، د دې ډول منافقینو سربیره، یو څو نور ډولونه هم د اسلامي جماعت په منځ کې موندل کېدل.
یو ډول منافقین هغه وو چې په بشپړه توګه د اسلام منکر وو او یوازې د فتنې جوړولو لپاره د مسلمانانو په ډلې کې داخلیدل. دوهم ډول منافقین هغه وو چې د اسلامي جماعت د واک په دایره کې راګیرېدو له کبله خپل ګټه په دې کې ليدله چې یو طرف ته خپل ځانونه د مسلمانانو په شمېر کې راشامل کړي او بل طرف ته د اسلام مخالفینو سره هم اړیکه ولري تر څو د دواړو خواوو ګټو څخه برخمن شي او د دواړو خواوو له خطراتو خوندي پاتې شي. درېیم ډول هغه خلک وو چې د اسلام او جاهلیت ترمنځ متردد وو. هغوی ته په دې ډاډ نه و چې اسلام په حقه دی، خو له دې امله چې د هغوی د قبیلې یا کورنۍ زیاتره خلک مسلمان شوي وو، نو دوی هم مسلمانان شوي وو.
په څلورم قسم کې هغه خلک شامل وو چې د حق په حیثیت اسلام منلی و، خو د جاهلیت طریقې او خرافات، او رواجونه پرېښودل، اخلاقي پابندۍ منل، او د فرائضو او مسؤلیتونو بار وړل يې نفس نه منل. د سورة بقرې د نازلیدو په وخت کې د دغو مختلفو قسمونو منافقینو ظاهریدل یوازې يو پیل و، نو الله تعالی یې په اړه یوازې عمومي اشاره کړې وه. وروسته، هر څومره چې د دوی صفات او حرکتونه څرګندیدل، په هغه اندازه په نورو سورتونو کې د مختلفو قسمونو منافقینو په اړه د هغوی د نوعيت په نظر کښې د نيولو په لحاظ سره جلا جلا لارښوونې نازل شوې.( تفهيم).

سورت البقره، چې د قرآن کریم دویمه او تر ټولو اوږده سوره ده، پراخه موضوعات او د عقائدو ، افکارو او اخلاقو مختلف اړخونه تر پوښښ لاندې نیسي. د مثال په توګه لاندې ياد شوي عنوانات يې سرټکي شمېرلی شو 

۷. د آدم علیه السلام او شيطان کیسه:
په دې سورت کې د آدم علیه السلام د تخلیق کیسه بیان شوې ده، چې څنګه الله تعالی هغه پیدا کړ او ملائکې ته یې ورته په سجده کولو امر وکړ، خو شیطان سرغړونه وکړه او د الله له رحمته لرې کړای شو.
دا کیسه د انسانانو لپاره درس دی چې د شیطان د وسوسو نه ځانونه وساتي او د الله تعالی د حکمونو اطاعت وکړي.
۸.د بني اسرائيلو تاریخ او احکام:
   - سورت البقره د بني اسرائيلو په اړه د مختلفو پیښو یادونه کوي، لکه د هغوی د زغم نه درلودل، د موسی علیه السلام مخالفت، او هم د هغوی د کجروي په اړه خبرې کوي.
د دې کیسو موخه دا ده چې مسلمانان د هغوی له غلطیو نه عبرت واخلي او د الله تعالی د حکمونو سره په صداقت چلند وکړي.

۹. د قبلې د تغیر یادونه:
په دې سورت کې د قبلې د تغيیر په اړه خبرې شوي دي. مخکې مسلمانانو د لمانځه په وخت کښې بیت المقدس ته مخ اړول، خو وروسته الله تعالی امر وکړ چې خپل مخ د کعبې شریفې لور ته واړوي.
دا بدلون د مسلمانانو لپاره د اطاعت او توحید د یووالي نښه وه.

۱۰. د دعا او توکل اهمیت:
  سورت البقره په مکرر ډول د دعا کولو او الله تعالی باندې د توکل کولو اهمیت یادوي.
  په ځانګړې توګه، د سورت په پای کې د "آمَنَ الرَّسُولُ" آیتونو کې مسلمانانو ته د ایمان، دعا، او توکل په اړه مهمې لارښوونې ورکړل شوې دي.

۱۱. منافقین او د هغوی نښې:
په دې سورت کې د منافقینو نښې او ځانګړتیاوې بیان شوي دي، لکه دوه مخي، د حق پټول، او د ظاهري او باطني سلوک تضاد.
مسلمانانو ته خبرداری ورکړل شوی چې د منافقینو د چلند څخه ځان وساتي او په خپلو نیتونو او اعمالو کې رښتیني او صادق و اوسي.
۱۲.د اسلامي امت ځانګړتیاوې:
الله تعالی د سورت البقره په جریان کې د اسلامي امت ځانګړتیاوې او د هغوی د رول په اړه خبرې کړي. اسلامي امت ته د منځلاري امت لقب ورکړل شوی چې د توحید، عدالت، او د اصلاح  د لارې پلوي کوي.
   
۱۳. پایله او نصیحت:
په دې سورت کې په ځلونو یادونه شوې چې هر انسان به د خپلو کړنو او نیتونو په اساس محاسبه کېږي، او په آخرت کې به د خپلې بدلې یا سزا مستحق وي.
سورت البقره په دعا، ایمان، او د الله تعالی په لارښوونو د عمل کولو باندې ټینګار کوي، ترڅو مسلمانان په دنیا او آخرت کې بریالي شي.
سورت البقره یو جامع سورت دی چې د انسان د ژوند ټول اړخونه لکه عقیدوي، عبادتي، اجتماعي، سياسي ، اقتصادي او اخلاقي مسایل په پراخه توګه تر پوښښ لاندې نیسي.
هو، سورت البقره لا نور مهم مضامين هم لري چې د ایمان، عبادت، او انساني ژوند مختلف اړخونه تر پوښښ لاندې نیسي. لاندې ځینې نورې مهمې برخې دي:

۱۴.د صبر او زغم اهمیت:
    - په سورت البقره کې الله تعالی مسلمانانو ته د صبر او زغم سپارښتنه کوي، په ځانګړې توګه په سختو حالاتو کې.
د بېلابېلو ازموینو او مشکلاتو په وړاندې د صبر کولو اهميت په ډاګه کېږي، او مؤمنانو ته ډاډ ورکول کېږي چې الله د صابرو سره دی.

۱۵. د دُعا اهميت او قبوليت:
    - سورت البقره د الله تعالی د مهربانۍ او د دعا د قبوليت په اړه ډاډ ورکوي چې هغه د خپلو بندګانو دعاوې اوري او قبولوي.
د حضرت ابراهيم علیه السلام دعاګانې هم په دې سورت کې ذکر شوي دي، چې څنګه یې الله ته دعا وکړه چې د هغه د اولادې لپاره رحمت او هدايت پېرزو کړي.

۱۶. د حج او عمرې د مناسکو يادونه**:
    - په دې سورت کې د حج او عمرې مناسک او آداب بیان شوي دي.
    - حج د اسلام پنځه بناوو څخه یوه مهمه بنا ده، او په سورت البقره کې یې تفصيلي حکمونه او لارښوونې ذکر شوې دي.

۱۷. د مالي نظام او اقتصاد:
    - سورت البقره د مالي معاملاتو په اړه هم مهم احکام وړاندې کوي. د سود په اړه سخت خبرداری ورکول شوی او مسلمانانو ته ویل شوي چې سود په کلکه حرام دی.
   د سود پر ځای، الله تعالی تجارت او د الله په لاره کې د انفاق کولو توصیه کوي.

۱۸. د نذرونو او قسمونو په اړه لارښوونې**:
  په دې سورت کې د نذرونو او قسمونو په اړه احکام او اصول ذکر شوي دي، او مسلمانانو ته لارښوونه شوې چې د خپلو قسمونو او وعدو پابندي وکړي.

۱۹. د حلال او حرام خوراک په اړه احکام**:
سورت البقره په وضاحت سره د حلال او حرام خوراک په اړه احکام او لارښوونې وړاندې کوي.
مسلمانانو ته ویل شوي چې پاک او حلال خوراکونه وخوري او له حرامو څخه ډډه وکړي.

۲۰. د قضاء او شهادت اصول:
سورت البقره د قضاء او شهادت په اړه هم اصول وړاندې کوي.
د پورونو او معاملاتو په اړه لیکلي تړونونه او د شاهدانو موجودیت مهم ګڼل شوي دي ترڅو عدالت برقرار شي.

۲۱ . د اسراف او تبذير منع:
  په دې سورت کې مسلمانانو ته د اسراف او تبذير (فضول خرچې) نه کولو توصیه شوې ده.
   د اعتدال او منځلاریتوب په اهمیت باندې ټینګار شوی دی، او د فضول خرچې څخه منع شوي دي.

۲۲ . د آخرت یادونه:
سورت البقره په ځلونو د آخرت په اړه خبرې کوي، مسلمانانو ته د هغه ورځې خبرداری ورکوي چې دوی به د خپلو اعمالو حساب ورکوي.
په دې کې د جنت او دوزخ تفصیلات هم ذکر شوي دي ترڅو انسانان له ګناهونو ځان وساتي او د نیکو اعمالو سره د آخرت کامیابي ترلاسه کړي.

سورت البقره د ژوند هر اړخ ته ژوره لارښونه کوي او مسلمانانو ته د دیني، اجتماعي، او شخصي ژوند ټول اړخونه بیانوي. دا سورت د ایمان، تقوی، او د الله تعالی په لارښوونو د صداقت او پابندۍ اهمیت په ډاګه کوي.